Kjo pjesë e parë e kujtimeve të mia, e cila mbulon një periudhë prej njëzet vitesh; 1928 – 1949, unë ja kushtoj gjithë atyre që kanë jetuar dhe vuajtur si unë në Shqipëri, privacioneve çnjerëzore dhe sakrificave të prindërve të mi, e të gjithë familjes sime. E zgjeroj përkushtimin tim, për shumë afrikanë të detyruar të emigrojnë në kërkim të kushteve më të mira të jetës, për të gjithë ushtarët të cilët ishin të detyruar, të luftonin në një vend të huaj, për idealet kalimtare dhe, shumë prej tyre, nuk i kanë rishikuar familjet e tyre dhe janë të varrosur në një vend të huaj, për të gjithë ata që janë të shtypur nga regjimet diktatoriale dhe ata të dënuar padrejtësisht me vdekje, për të burgosurit, për ata që kanë vuajtur, tortura të paimagjinueshme.
941- Rikthim ne Gemona, pas 12 vitesh
Pas përfundimit të fushatës greke, zona ishte sërishmi i relativisht i qetë në fillim të korrikut dhe nëna dhe motra ime, u kthyen në Shqipëri dhe familja u ribashkua përsëri. Në njëmbëdhjetë vjet që kishim kaluar në këtë vend, kisha ëndërruar gjithmonë, shpresuar dhe dëshiruar të kthehesha në Itali, për të takuar njerëzit e mi, të afërmit dhe vendlindjen time, Gemona.
Përfundimisht kjo ëndërr, u realizua në shtator 1941. Entuziazmi ishte i madh, por unë isha edhe pak i shqetësuar, kjo ishte vizita e parë, që unë kisha për të përballur vetëm, një frikë e kuptueshme, duke pasur parasysh se unë, nuk e kisha mbushur 18 vjeç ende. Në stacionin e pritjes në Gemona, kishte dalë për mua, dajo Jozefi, vëllai i nënës sime; Unë isha i ftuar në shtëpinë e tyre, nëpërmjet Paludo, për të gjithë periudhën e qëndrimit tim në Itali. Kishte ardhur koha e fushatës së të korrave!
Një mëngjes, me shporta dhe kontejnerë ngarkuar në një gomar të vogël, u nisëm për fushatë; përveç familjarëve, erdhën disa miq për të ndihmuar xhaxhain, në këto raste, fermerët shkëmbejnë mirësjellje.
Ky ishte një rast që kam pasur mundësinë të takohem dhe të hyj në marrëdhënie miqësore, me disa vajza: Unë nuk isha një kampion i bukurisë, por unë kuptova se kisha një tërheqje të caktuar prej tyre; kështu që arrita të heq ndrojtjen dhe unë ndryshova duke u transformuar në një “flutur”, për të kërkuar prehje në “lule” me nektar.
Erdhi në fund periudha e qëndrimit në Friuli, ditë të lumtura, të paharrueshme, kaluan intensivisht të gëzuara e lumtura, duke shijuar frytet që jeta më ofroi, vetëdijshëm, pa ditur për atë që do të më priste për të ardhmen.
Mendimi për t’u kthyer në Shqipëri, e turbullonte mendjen time, por për fat të keq, askush nuk e di nëse fati është një e drejtë, dhe jo shpesh ne kemi mundësi të zgjedhim
Kthim i trishtuar në Shqipëri
Një nga ditët e para të tetorit me shumë trishtim në zemër, kam nisur rrugëtimin për në Shqipëri. Udhëtimi me tren zgjati 26 orë; Nga Bari – Brindisi, u shkëputën dy vagonët të fundit, por gjithsesi kisha ardhur në kohë, për të hipur në anije. Në një sintoni me gjendjen time: “Deti, me ritëm të njëjtë, dërgoi një ofshamë, pothuajse si një rënkim, në natën e thellë. Lamtumirë, fantazmat Mona Lisa e, një ore, ëndrrat e dashurisë, të shpërndara nga era, shpresat më të dashura, qe bien mbi valë”.
Arrita në shtëpi, përqafova prindërit e mi dhe u thashë atyre: “Unë dua të rikthehem në Itali”. Por fati ishte i pandjeshëm. Unë rifillova punën time në AIPA dhe jetën time të zakonshme, me shumë nostalgji në zemrën dhe mendjen time, me kujtimet e pashlyeshme të Gemonas. Viti 1941, ishte nga fundi, buçimat e topave nuk dëgjoheshin më, por lufta gjithnjë e përgjakshme, vazhdonte diku tjetër.
Në fillim të janarit 1942, mora flete-thirrje të rregullt, për të kryer shërbimin ushtarak. Unë duhej të paraqitesha personalisht, në rrethin e Beratit. Babai im më shoqëroi deri tek stacionin e korierës. Kur unë e përshëndeta atë, për herë të parë pashë lotët, që rrjedhin nga sytë e tij. Ai ishte një njeri i thjeshtë dhe i vrazhdë, ishte në gjendje që të kontrollonte ndjenjat e tij, por në këtë rast, ai nuk mundi të fshehë emocionet. Distanca për të shkuar në qendrën e rekrutimit, ishte vetëm 15 km.
Pas mbërritjes na janë shpërndarë menjëherë pajisjet e nevojshme për racionet e ushqimit, peshqirët, veshje, armë, etj. Në vend të çorapeve na dhanë peceta, me të cilat kërkohen disa praktika për të veshur ato në këmbë. Fjetëm në kapanone 50 metra të gjatë, në dy rreshtat e shtretërve marinari në të dyja anët, korridori qendror me dy dyer në ekstreme. Në atë kohë u krijuan repartet ushtarake shqiptare, ato do të duhet të luftonin kundër partizanëve, por oficerët që i komandonin patrullat e natës, thërrisnin gjithmonë ushtrinë italiane, për besueshmërinë e tyre të padiskutueshme.
Periudha ime zgjati vetëm një muaj. Duke qenë një punëtor i kualifikuar, tashmë i militarizuar, me kërkesë të kompanisë ku punoja, më dhanë leje të përkohshme. Prindërit e mi e pritën me gëzim të madh faktin, që unë u ktheva në shtëpi. Të liroheshe nga shërbimi ushtarak në kohë lufte, ishte një fat i madh, tashmë më lejohej të rifilloja jetën normale në familje.
Për fat të keq, asnjë alternativë nuk kisha që të më lejonte të ndërprisja ritmin e përditshëm, madje as fshehja nuk ishte e mundur. Nuk kishte hekurudha, as mjete të tjera, që të na i mundësonte të arrinim në qytetet si; Vlora, Durrësi dhe Tirana, edhe pse distanca nuk i kalonte 100 km.
Kështu e kam jetuar vitin 1942 edhe në vijim të tjerët, i burgosur në një fshat të disa mijëra frymë, me shpresë dhe pritje e një të nesërme më të mirë. Situata në frontet e ndryshme, ishte përkeqësuar
8 Shtator 1943
Musolini u rrëzua nga Këshilli Madh, dhe arriti në orën më të errët, të natën e 8 shtatorit 1943, Italia nënshkruan një armëpushim me aleatët, ai dëgjoi kërcitje e mitralozave, të shtëna gëzimi, ushtarët shpresonin se lufta ishte e gjatë, pas viteve të bandës, duke pritur të kthehen në familjet e tyre, por ata nuk e dinin se çfarë fati i keq i priste ato. Përgjithshëm Badoglio, me një shpallje të paqartë, kishte lënë ata në rrezik. Nuk mbërrijnë më urdhra, oficerët nuk e dinin se çfarë vendimesh duhet të merrnin.
Ishin rreth gjashtëdhjetë mijë italianë në Shqipëri, shumë më tepër në numër se trupat gjermane. Për fat të keq, pas një periudhe të shkurtër të sigurisë dhe duke përfituar nga konfuzioni i ushtrisë sonë, gjermanët çarmatosën të gjithë ushtarët italianë. Shumica e tyre nuk pranuan të bashkëpunojnë dhe janë burgosur prej tyre. Rreth një mijë, arritën te partizanët shqiptarë dhe luftuan me ta, mbledhur në brigadën “Antonio Gramshi”.
Oficerët e disa reparteve të cilët ishin rebeluar, u vranë. Në pak ditë, tërë Shqipëria u vu nën kontrollin e njësive të reparteve gjermane. Fusha jonë naftëmbajtëse, ishte bërë burimi i vetëm i tyre i furnizimit, me lëndë djegëse: Shumë prej të burgosurve tanë, u detyruan të gërmojnë tunele të mëdha nën kodra, për të instaluar rafineri të reja, të mbrojtura nga bombardimet.
Mbeturinat nga rafinimi, të cilat nuk do të mund të përdoreshin në vend, shkarkoheshin ato në një gropë të madhe, të thellë, të gërmuar në fushën para shtëpisë sime. U krijua një kompani e re, (Kompania Shqiptare e Naftës, nën drejtimin e austriakëve).
Grupe ushtarësh të specializuar kishin detyrën e kontrollit të reparteve të ndryshme të kantierit naftëmbajtës. Të gjithë punëtorët u militarizuan para armëpushimit nga gjermanët dhe u grupuan në një repart të quajtur “Kompania e pestë”. Ata ndërtuan kapanone e konvikte për fjetje dhe çdo mëngjes, ata na çonin në vende të ndryshme pune; Në mbrëmje ushtarët kishin detyrën, për shoqërim dhe kontroll. Ushqimin e hanim në shtëpi, por fakti se duhej të kaloja netë në kapanone që ishin larg nga shtëpia ime, rreth katër kilometra, më krijonte siklet.
Pas jo shumë kohe u paraqit rasti për t’a zgjidhur këtë problem: kërkoheshin katër vullnetarë të cilët, pas kryerjes së një trajnimi të shkurtër, përveç punës normale, do të bënin edhe zjarrfikës. Rashë dakord, duke e ditur se zgjedhja nuk ishte pa rreziqe. Ishin dy dhoma në një vilë afër shtëpisë time, në njërën dhomë kam fjetur unë, Enriko Divizioni, Bruno Lucchini dhe Gambino, një venecian.
Në dhomën ngjitur, ishte një ushtarak gjerman me origjinë polake, me profesion zjarrfikës; gjatë gjithë periudhës së gjatë të bashkëjetesës me këtë ushtar, marrëdhëniet nuk ishin shumë miqësore. Duke gjykuar me objektivitet, unë duhet të them se, pavarësisht disiplinës së ngurtë e të ftohtë, ai u soll si një baba në familje, kurrë nuk e praktikoi kërcënimin e ndëshkimit dhe hakmarrjes, në një farë mënyre, që ndoshta edhe e meritonim arrogancën dhe ligësinë e tij.
Vetëm një herë ne u thirrëm gjatë natës, për të shuar një zjarr në rafineri, të shkaktuar në një transport të karburanti. Ne hapëm shpejt tubo-rrobat (maniketat), bëmë lidhjet, hapëm saraçineskat, por nuk kishte një pikë uji: dhe ne nuk mund të bënim asgjë, veç një spektakël veprimesh.
Bombardimi i aleatëve
Pipo “bombarduesi”, me avionin e tij zbulues, vinte për të na vizituar pothuajse çdo natë. Zhurma e skuadriljeve të bombardueseve në tranzit dëgjohej shpesh, bateritë kundra-ajrore gjermane 88 mm., hynin në veprim shpesh. Tani erdhi dita e pagëzimit të zjarrit edhe për ne. Më 12 nëntor, 1943, dhjetëra aeroplanë bombardues britanikë, në grupe të njëpasnjëshme, kanë lëshuar qindra goditje.
Unë dhe kapua im Dariol, për shkak të zhurmës së makinave në ofiçinë, ne nuk e dëgjonim sinjalin e alarmit; dhe vraponim pa arritur në strehim dhe shtriheshim për tokë. Kur u ndalën shpërthimet, shikohej tymi në drejtim të shtëpisë së Dariolit; një pjesë predhe i kishte vrarë gruan e tij, një vajzë dhe plagosur nënën e tij. Ky inkursion që ishte i pari shkaktoi disa të vdekur dhe shumë të plagosur.
Në mes të dhjetorit, grupi i parë i familjeve italiane morën lejen e për t’u kthyer në Itali, për Vitin e ri 1944, ata u përshëndetën nga ushtria gjermane, me breshëri zjarri mitralozash dhe armë të tjera ngjyra. Ne shikonim nga qielli duke shpresuar se do të kapnim fishekzjarrët të paqes. Ditët e para të marsit, një grup i dytë i familjeve italiane, arritën të marrë leje për t’u kthyer në Itali.
Ndërkohë vazhduan më të mëdha sulmet ajrore në afërsi të aeroportit; artileria kundra ajrore ishte gjithnjë e detyruar të vepronte; edhe gjatë natës, kundër partizanëve, të cilët godisnin nga kodrat përreth. Disa letra, të cilat herë pas here vinin nga Italia, jepnin kurajo dhe ndihmonin për të mbajtur këtë flakë të vogël të ndezur, atë që quhet shpresë.
NO!
Gjermanët, më 12 mars të vitit 1944, urdhëruan të gjithë italianët, që ishin të grupuar në kompaninë e pestë, të merrnin pjesë në një mbledhje. Ishte një ditë e vranët, era dukej sikur do të kthente një stuhi, ecnim shpejt nëpër rrugën e gjatë të veshur me plepa. Askush nuk fliste! Gjithkush ishte duke menduar lidhur me kushtet e trishtuara, që e kishte shkaktuar lufta. Kur kemi arritur në sheshin ku u zhvillua mitingu, kemi gjetur shokët tanë, rreshtuar në shesh, duke pritur kapitenin.
Gjashtëdhjetë ushtarë gjermanë të rreshtuar me pajisje luftarake, kishin zënë një kuadrat, sa një e katërta e sheshit. Në fytyrat tona ishte ankth i dukshëm dhe një shqetësim i pa fshehur. Mijëra mendime, shtjelloheshin në mendjet tona, zemrat punonin të përshpejtuara, gjaku rridhte në tru, me ritëm gjithnjë e më të lartë: një errësirë dhe dobësi, na pushtoi të gjithëve.
Nëse një i huaj, do të kishte vrenjtur për një moment, do të fiksonte në sytë tanë plot zemërim dhe urrejtje në mes të këtyre dy ndjenjave do të lexonte në mënyrë të qartë një dëshirë të hekurt, një të vetme unanime, një vendim të pa lëkundur se nuk betohen për besnikëri ndaj të huajit, i cili na konsideronte si skllevër për punë, për 10 lekë në ditë dhe një vakt të vetëm buke, duke shkelur mbi të drejtat më të shenjta të njeriut, duke hedhur qindra qenieve njerëzore në një goditje të pa përshkueshme morale dhe fizike.
Pas disa minutash pritjeje, një makinë e madhe u shfaq me kapitenin: njeri i shkurtër dhe i lidhur, rreth pesëdhjetë vjeçar, me karakteristika dhe shprehje vulgare. Me hap të ngadaltë, ritmik, duke ecur në qendër të sheshit, ku ishte vendosur një tavolinë të vogël mbuluar nga flamuri me kryqin e thyer. Pas e komandës “gatitu” e i dhënë nga komandanti i kompanisë, kapiteni filloi leximin e formulës së betimit, për besnikëri ndaj gjermanëve, në fund të kësaj, buzët tona u zhvendosën vetëm sa për të lënë të kalojë një fjalë njërrokëshe, e thatë dhe e stuhishme:
Jo! si një jehonë shumëzuar dhe shpërndarë nga era e mëngjesit gri. Me urdhër të kapitenit, ushtarët gjermanë shkarkuan armët, që me një siguri qesharake prepotente, i kishte ngarkuar për të përshëndetur vullnetarët e rinj. Të drejtat e shenjta dhe ndjenjat e njeriut, shkeleshin për kaq shumë kohë, sa ka pasur dhe do të ketë gjithmonë hakmarrje të tyre, edhe me koston e sakrifica të mëdha.
Më vonë, gjermanët u përpoqën të na bindin individualisht, për të aderuar në kërkesën e tyre, por nga 250, persona, vetëm katër pranuan dhe ishin me fat, ata u riatdhesuan tre vjet para nesh. Nuk pati hakmarrje kundër atyre, që nuk u bashkuan.
Vazhdojnë inkursionet e bombardueseve
Nga prilli, deri në qershor 1944, u vu re një rritje e konsiderueshme në aktivitetin e ajrit. Aleatët bombardues me katër – motor, kalonin vazhdimisht, ndoshta shkon në Rumani. Më 23 korrik erdhi edhe për ne dhe terrori nga qielli, dhjetëra avionë të aleatëve, lëshuan me qindra bomba nga një ton. Unë dhe Kamoni, ishim duke punuar për të rregulluar një kompresor në fabrikën e akullit; ne u strehuan në një hapësirë të madhe të një volanti (rrote), prej gize.
Bomba më e afërt ra më pak se njëqind metra dhe shkatërroi një urë, që lidhte të dy brigjet e lumit. Trupi i italianit që ishte strehuar nën urë, u zbulua nga një bari, pas disa ditësh. Një tjetër bombë ra në pellgun ku ishin shkarkuar mbeturinat e naftës (gropat e dheut) të pa rafinuar, që mori flakë. Një grumbull gurësh dhe dheu mbi disa kuintalë, u ngrit dhe ra mbi shtëpinë time dhe shkatërroi çatinë. Për të shmangur vjedhjen, babai im dhe unë, për disa netë u detyruam të flinim në këto kushte.
Në mëngjes ngjanim si Afrikanë, të mbuluar nga tymi të zi i shkaktuar nga zjarri i mbeturinave të naftës së gropës së dheut. Me një tezgë në dorë, babai im dhe unë, i mblidhnim për të shpëtuar gjërat më të rëndësishme dhe rivendosnim e sistemonim ato në vendin e duhur. Nëna dhe motra ime, çdo mëngjes shkonin tre ose katër kilometra larg në fshat dhe kalonin ditën në hijen e një peme.
Sorra që kishte mësuar motra time, Albina, i ndiqte ato gjithmonë duke fluturuar. Goditja ajrore nuk e kishte shkaktuar dëme serioze në pikat nevralgjike të kantierit, termocentralit, rafinerisë dhe tek depot e karburantit, ato kishin shpëtuar për disa metra, gropa të mëdha, të shpërndara në një gjerësi prej një kilometri, dhe gjatësi rreth tre km.
Nga rikonicioni ajror, ndoshta vihesh re se ata nuk kishin caktuar si objektiva parësor! Tre ditë më vonë, më 26 korrik 1944, ata u rishfaqën në qiell, për të përfunduar punën. Unë shkova në një strehë të errët, e ndërtuar në formën e një patkoi kali, me një stol të gjatë për t’u ulur, ndërsa bombat kanë rënë një distancë të shkurtër; nga shtrirja e duarve, e kuptova se të gjithë ishin strehuar nën karriget.
Një ushtar gjerman në hyrje të strehimit, kishte një fytyrë të zbehtë dhe e gjitha e bërë me bitum të zi. Përballë rrezikut, unë kam arritur gjithmonë të ruaj qetësinë të përballoj frikën për ditët e mëtejshme. Nga Arnaldo Canciani Memorie.al
